Napomena: Urednik ovoga portala je počastvovan time što je Nenad Filipović pristao da piše kolumnu za Proglas.ba, a to mu, prema njegovim riječima – znači, jer se Proglas bori za obnovu istinskog Mostara za koji je profesor Filipović emotivno višestruko vezan.
***
Nedavno su bosansko-hercegovačko društvo i region , odnosno zemlje bivše Jugoslavije,
svjedočili kako jeftini populizam može da ima i neke dobre, posredne, strane. Medžlis
Islamske vjerske zajednice (više puta sam objašnjavao zašto je preimenovanje iz IVZ u IZ
neislamsko i nevjerničko zapravo, pa se ja ne rukovodim brojnim ustavima koje je pisao
uvaženi Hilmo Neimarlija; IVZ za mene ostaje IVZ, i mislim da se Mustafa Hilmi-efendija
Hadžiomerović bolje razumio u te stvari od Hilma Neimarlije) u Gacku i velika, a višeslojna,
gatačka dijaspora iznijeli su teret obnove islamskih vjerskih objekata uništenih u Gacku
tokom agresije na BiH i genocida nad Bošnjacima 1992-1995. godine. Oni niti su mogli
iznijeti niti je bila njihova dužnost da ostvaruju povratak protjeranih Bošnjaka u gatački kraj.
Piše: Nenad Filipović
To je bila, prije svega, dužnost organa države BiH, obaveza Republike Srpske prema duhu
Dejtona koji se i kod Dodika i kod njegovih prethodnika selektivno obožava, obaveza SDA i
drugih bošnjačkih političkih partija, obaveza tzv. međunarodne zajednice. Lokalni aparat IVZ i Gačani rasijani po svijetu osvjetlali su svoj obraz. Oni su zabilježili one pobijene u agresiji i genocidu 1992-1995. godine. Činjenica je da su to učinili na neprikosnovenom vakufskom, tj. zadužbinskom, zemljištu. Zato frapira da mnogi koji se nisu libili da odlaze u drugu, nezavisnu, državu i da tamo demonstrativno litijaju te tako ne daju svetinja skidajući Mila i Montenegrine sada najedanput imaju probleme sa onim što Bošnjaci rade na svojim svetinjama. Ipak, radi se o izvjesnom napretku ka boljem, jer silnim prošlosezonskim litijašima iz Istočne Hercegovine, do neke 2000. godine, ni same bošnjačke svetinje nisu pasovale u lijep pogled. Poslije miniranja islamskih objekata u gatačkoim kraju kojim je štićeno pravo srpskog naroda da ostane u Jugoslaviji, prve akcije na obnovi islamskih objekata u gatačkom kraju, iza 1996. godine, doživljavale su suprotstavljanje, nimalo drugačije od sličnih suprotstavljanja obnovi islamskih objekata na teritoriji Republike Srpske od Popova polja do Bijeljine i od Bijeljine do Šipova. Moji tazbinski rođaci i divni te krajnje pošteni ljudi Zada Džubur rođ. Krvavac i Meho Džubur iz Dubrovnika pričali su mi, 2001. godine, kakve je sve prijetnje doživljavao Meho Džubur iz Dubrovnika koji je bio i neposredno i lično angažovan u obnovi islamskih objekata u gatačkom kraju. Da se odmah razumijemo: Džuburima uopšte nije bilo lako u Dubrovniku u vrijeme Tuđmana i to zavređuje odvojen tekst. Obilježje stradalim Bošnjacima u genocidu i agresiji 1992-1995. godine nepobitno pokazuje zašto je Inckov zakon bio nužan. Zato je i razumljiva histerija koja se digla na teritoriji RS-a te u izvjesnim krugovima bliskim Vučićevom režimu te u etnofiletističkom krilu Sv. Sinoda SPC, a istini na volju to je pretežni dio i tog tijela i te Crkve, i povodom Inckovog zakona o genocidu i povodom govora Bakira Izetbegovića na otkrivanju spomenika stradalim Bošnjacima u Kuli Fazlagića u Gacku. Inckov zakon ne dopušta relativizovanje genocida i njegovo rastapanje u kategorijama jeste zločin, ali nije genocid, nepravedni i antisrpski Haški, pobjednička pravda, antisrpska zavjera, islamsko–vatikansko–kominternovski projekat, itd. Inckov zakon i direktno i indirektno podsjeća da se genocid desio i da je to utvrđena procesna istina koja je neporeciva. Ta utvrđena procesna istina na međunarodnom sudu obavezuje na poštovanje svakoga ko želi biti dio zajednice civilizovanih društava i država i ko smatra da je vladavina prava preduslov za dostojan ljudski život. Histerija kojom se reaguje na jednu tako civilizacijski uzvišenu i svima korisnu mjeru raskriva primitivnu bahatost. Oni kojima smeta Inckov zakon trebali bi zapravo da skaču sa stolica od sreće i da tjemenima udaraju u plafone, jer genocid nije postao procesna istina u vezi sa Vlasenicom, Zvornikom, Bijeljinom, Janjom, Ključem, Prijedorom, Donjim Vakufom, Ljubijom, Banjom Lukom, Čelincem, Vrbanjom, Bosanskom Gradiškom, Bosanskom Dubicom, Bosanskim Novim, Bosanskim Šamcem, Dobojem, Novom Kasabom, Mostarom, Gackim, Nevesinjem, Ljubinjem, Bilećom, Trebinjem, Lastvom, Fočom, Tjentištem, Višegradom, Goraždem, Rogaticom, Čajničem, Rudom, Kalinovikom, i drugim lokalitetima. A svuda se tu bio desio sa stanovišta historijske istine. Bahatost je to koja prolazi iz osionosti nekoga ko se, zapravo, smatra pobjednikom, ali to neće da kaže direktno. Ali je zato, još 1996. godine, Milorad Ekmečić formulisao stav da je nastanak Republike Srpske jedina, ali najvažnija, pobjeda srpskog naroda u raspadu Jugoslavije 1992-1995. godine. Nije se osvrtao na način i metode postizanja te pobjede. Da se vratimo na početak teksta: govor i čin Bakira Izetbegovića u Kuli Fazlagića jesu populizam na djelu. Ali to nije ništa novo niti je Izetbegović prvi put pribjegao tom populizmu niti je on otkrio populizam vjenčan sa potkuhavanjem nacionalnih osjećaja. Bakir Izetbegović je došao na svršen čin, ubrao dosta poena okoristiv se o mučni rad koji je drugi na terenu izveo i svašta predurao, a glupava histerija koja se podigla povodom tog govora donijela je Izetbegoviću samo nove političke utrške. Koliko god Izetbegovićev govor povodom podizanja spomenika bio populizam, podizanje spomenika nije populizam nego visoki čin civilizacijske zrelosti. Zato jedino zgražavanje može čovjeka obhrvati jer se to spomen-obilježje pokušalo osramotiti i dekontekstualizovanim iznošenjem nekih činjenica iz II svjetskog rata i n-tim ponavljanjem ustaljenih laži o gatačkim Bošnjacima tokom II svjetskog rata, posebno onim iz Kule Fazlagića. Ko god pokušava relativizovati pokolj i progon gatačkih Bošnjaka 1992-1995. godine konstrukcijama o nekakvim ustaškim uporištima na teritoriji Gacka tokom II svjetskog rata zapravo kvarno izbjegava susret sa istinom o prirodi i porijeklu rata u BiH 1992-1995. godine. Taj rat se može najlakše opisati sljedećim konstatacijama: a) Savezna republika Jugoslavija sa većinskim srpskim stanovništvom izvršila je agresiju na BiH; b) Radovan Karadžić i njegova SDS počinili su ustavni zločin secesije koji ih je odveo i u ratne zločine i u genocid; c) nad Bošnjacima je izvršen genocid; d) agresiji SRJ pridružila se i Tuđmanova Hrvatska u smislu predratnog dogovora iz Karađorđeva o podjeli BiH; e) analogno SDS-u i bosanskim Srbima, HDZ i bosanski Hrvati počinili su ustavni zločin secesije što je i njih odvelo u ratne zločine, genocid, urbicid (Praljkovo rušenje Starog mosta u Mostaru npr.), te u
tzv. UZP.
Da bi se objasnilo zašto je velikosrpskom šovinizmu potrebno da izmaštava muslimanske ustaše u BiH gdje god im je volja, a to je najčešće upravo tamo gdje su SDS i Armija SRJ izvršili genocid nad Bošnjacima 1992-1995. godine treba se vratiti čak u drugu polovinu XVII vijeka. No, prije te analize treba skrenuti pažnju na jedan pogrešan i krajnje kvarno maligan izraz, ono što engleski jezik opisuje rječju misnomer. Radi se o sintagmi neregularne ustaše koja se sve češće počinje upotrebljavati za muslimanske milicije u BiH tokom II svjetskog rata. Indirektno, taj izraz je bio čest u popularnoj memoaristici i u SFRJ, i njime se Bošnjacima tovario teret ustaštva, posebno od strane pripadnika SFRJ-establišmenta srpskog porijekla koji su se iz ustaničko-četničkih vođa presvukli u partizane, posebno od 1943-1944.godine. Ozbiljni historičari kao Rasim Hurem, Fikreta Jelić-Butić, Branko Petranović, Mišo Hamović nikada nisu upotrebljavali takve izraze. Izraz neregularne ustaše je contradictio in adjecto i historijski potpuno neistinit: ustaše su bile tajna paravojna organizacija sa strogomstrukturom i pravilima i po definiciji su bili regularni. Ustaša se moglo biti samo kao zakleti ustaša. S druge strane, nikada ne čitate o neregularnim četnicima! Danas, međutim izraz neregularne ustaše prisutan je i u publikacijama koje imaju profesionalno-historičarske ambicije. Slučaj je to ne samo sa razvikanom, a lošom, Bergholcovom knjigom o Kulen-Vakufu (jedan od brojnih Buybookovih izdavačkih promašaja iza 2015. godine), nego i sa nekim skorijim radovima Adnana Jahića koji je , očito, popustio žargonu trenutka, kao što su i mnogi historičari, pa i Jahić, usvojili velikosrpsko preimenovanje I svjetskog rata u nekakav Veliki rat, izraz proistekao iz francuskog antantoidnog germanofobnog šovinizma i čiju je francusko desničarsku prirodu demistifikovao niko drugi nego Ser Kristofer Klark, Kraljev
profesor historije na Kembridžu, i pisac epohalne interpretativne sinteze Mjesečari koja je
zabila glogov kolac i antantizmu i fric-fišerizmu u historiografiji. Oni još jedino respektovano žive u „Srpskom Svetu“ a radi se o tendencioznom trijumfatorskom pogledu na historiju koji odgovornost za I svjetski rat pokušava da natovari na leđa isključivo vilhelminske Njemačke i francisko-jozefinske Austro-Ugarske. Sve što je Ser Kristofer Klark napisao u tom smislu davno su već rekli i napisali Roza Luksemburg, Lenjin, Dimitrije Tucović. Iz bosanske i bošnjačke perspektive jedini Veliki rat je II svjetski rat! Izraz Veliki rat nije besmislen ne samo u bošnjačkom kontekstu, nego i u mnogim drugim, npr. ruskom.
Sada pređimo u potragu za historijskim korijenima genocida i genocidnih radni nad
Bošnjacima u Istočnoj Hercegovini. Od kraja XV do sredine XVII vijeka u brdskim
dijelovima Istočne Hercegovine uspostavljen je osmanski režim, desila se islamizacija velikog dijela stanovništa i nastale su brojne ustanove islamskog karaktera, od vjerskih do
koristonosnih. Slavizovano vlaško-romansko stanovništvo tog dijela Hercegovine velikim je
dijelom prešlo na Islam, a to se posebno odnosi na župnije krajeve tog područja. Zahvaljujući tome što su Vlasi, i kao etnička skupina i kao vojno-društvena formacija, imali poseban status i u Osmanskom Carstvu, njihove zajednice u brdskim krajevima dobrim dijelom ostale su i u ranijoj religiji, pretežno pravoslavlju. To se posebno lako uviđa kada se posmatra granica islamizacije u gatačkom kraju koja ide do prelaska u Pivu u pravom smislu riječi. Gacko je preplavljeno islamizacijom, a u Pivi je gotovo nema. Sličan ishod bio je i u bilećkom te trebinjskom kraju. Kandijski rat (1645-1669) donosi ogromne promjene u društvenoj strukturi toga kraja. Veliki broj plemenskih brđana vlaškog porijekla, a pravoslavne vjere, prekida svoje službovanje osmanskoj državi i učestvovanje u njenom vojnom aparatu zbog mletačke akcije i primamljivih mletačkih ponuda. Pored toga, starocrnogorska plemena vide svoju šansu u pljačkaško-ratnoj privredi koja je jedan od fenomena dugog trajanja crnogorske historije. Po treći put u zapadnobalkanskoj historiji – nakon Justinijanovog doba te nakon disolucije Dušanove velike srpske države iza 1355. godine – vlaško-albansko-slovenska simbioza plemena, katuna i ratničkih družina izaziva ne samo lokalna previranja tzv.malog rata i pljačke, nego i duboka pomjeranja stanovništva. Jednima se otima zemlja, a ti drugi otimaju zemlju trećima i tako dalje. Linija otimačine zemlje nije bila isključivo zasnovana na vjerskoj razlici. To dugo trajanje otimačine obradive zemlje u uslovima porasta potrebe za najamnicima ostavilo je pomen u historijskim predanjima o uništenim starim narodima (Kriči, Mataguži, Mataruge, Mugoše), a historijska osnova tome nalazi se u nestalim katunima i plemenima i njihovoj otetoj i među druga plemena rasparčanoj zemlji (Mataruge, Malonšići, Riđani). U uslovima Kandijskog rata, ratničke družine iz Stare Crne Gore, Pive, Grahova i Drobnjaka pljačkaju i robe Istočnu Hercegovinu, bilo pravoslavnu, bilo muslimansku. Najpoznatiji predstavnik tog vida života bio je harambaša Bajo Pivljanin. A njegova smrt koja se pripisuje izdaji Mata Njegoševića (obratite pažnju na patronimik!) odslikava kompleksnost društvenih odnosa i društvenih pomjeranja u tom vremenu. Iako su hajdučke družine poput Pivljaninove u nacionalističkoj historiografiji doživljavane kao provodioci nacionalnog oslobođenja, a u vulgarno marksističkoj kao preteče emancipacije potlačenih te naučnog socijalizma, istina o njima bila je sasvim drugačija, a to je ozbiljna nauka davno pokazala.
Akademik Salko Nazečić, Mostarac rodom i prirodom svojom. objavio je u Sarajevu, 1959.
godine, studiju Hajdučke borbe oko Dubrovnika i naša narodna epika. Studija je odmah
postala datum i u slavistici i u opštoj folkloristici. Ona je demantovala aksiom o ahistoričnosti usmene epike i o zajedničkim motivima prastarog izvora kao osnovnom istočniku njenih narativa. Pokazala je da se tu radilo više o usmenoj narodnoj hronici nego o literarizovanju univerzalnih motiva. Građa Dubrovačkog arhiva omogućila je Nazečiću da demistifikuje balkansku hajdučiju. Bez ikakvih vrednosnih sudova, sa dubokim razumijevanjem brđanskog transhumantnog i oskudnog života, Nazečić pokazuje mali rat i pljačku kao osnovne motive za rast hajdučije. Harambaše su , za razliku od ranijih viđenja, za Nazečića više mafijaške vođe nego vođe za narodno oslobođenje ali on ističe da se u životu takvih ratnika motivi prelijevaju i miješaju jedni sa drugima, isto kao što su oni radili za više, često međusobno suprotstavljenih, poslodavaca. Nije to ništa posebno, jer takav je bio i Valenštajn iz Tridesetogodišnjeg rata (1618-1648), vojskovođa koji je od protestanta postao katolik i koga su njegovi katolički poslodavci umorili na podmukao način. Arkanovska sudbina! Slično Nazečiću, hajdučiju je, na osnovu mletačke građe, tumačio historičar Gligor Stanojević. Crnogorac rodom a Beograđanin djelovanjem, ljevičar koji nikada nije nije napustio svoja uvjerenja i dosljedni štampani ijekavac u beogradskom ekavskom moru, najbolji prijatelj i konsultant Jova Kapičića. Stanojević je pisao jednu iskrenu historiju Crne Gore i Crnogoraca. (Iskrena historija je izraz velikog francuskog historičara Senjobosa koji je, nasuprot francuskom šovnizmu, tumačio nastanak Francuske i njene nacije neprestanim osvajačkim širenjima na račun Njemačke, italijanskih država i Katalonije iz koje će kasnije, dobrim dijelom, nastati moderna Španija). Stanojević je ukazivao kako je crnogorska ratna privreda bila više izraz crnogorskog jada nego crnogorskog čojstva i junaštva. Sve ono što pripovijesti o čojstvu i junaštvu govore pamćeno je jer je bilo iznimno, a ne obratno. Popis osmanske granice prema Mletačkoj republici na tlu Bosanskog pašaluka, nastao 1701, a koji je nedavno u kritičkom prevodu objavila Fazileta Hafizović produbljuje saznanja o fenomenu o kome su već pisali Nazečić i Stanojević. Popis taj bilježi da su neki krajevi Istočne Hercegovine, isključivo nastanjeni pravoslavnim stanovništvom, bili toliko devastirani upadima bilo Baja Pivljanina bilo Crnogoraca da su ostali polupusti i u ruinama, a stanovništvo se raselilo. Isto tako, popis odslikava pad urbanog života i islamskih institucija u tom dijelu Hercegovine, usljed velikog rata sa Mlečanima, malog rata sa hajducima i propadanja trgovine te trgovačkih puteva. Osmansko Carstvo uočilo je veliki problem u vezi sa tim uništenjem i dalo se na obnovu toga kraja. Došlo je do reorganizacije vojnog sistema u tom kraju. Nastaju nizovi strateški raspoređenih tvrdozidanih objekata-kula kojima su Osmanlije nastojali da spreče crnogorsko-starohercegovačke hajdučke upade. Odatle i Kula Fazlagića! Stub toga odbrambenog sistema bio je muslimanski slobodni seljak sa vojnim činom i platom te sa malim posjedom. Slično se uočava i u krajevima između Bihaća i granice sa Austrijom (Bužim, Cazin, Velika i Mala Kladuša i ostala tvrđavska mjesta). U takvom sistemu, Vlah-pravoslavac gubio je svoje mjesto, ali nije gubio svoj status. Zato iz toga kraja mnogi Vlasi naseljavaju balkanske čaršije i doprinose nastanku pravoslavnog, kasnije srpskog, trgovačkog patricijata. Oni koji su ostali u starom kraju polako, ali sigurno, potpuno
su se poseljačili, uz izuzetak Pive, Drobnjaka i Grahova gdje se klasični plemensko-stočarsko-ratnički način života zadržao najduže, gotovo do sredine XIX vijeka. U prvoj polovini XVIII vijeka Osmansko Carstvo je konsolidovalo svoju vlast na granici prema Mletačkoj republici i polu-autonomnoj Crnoj Gori, oslanjajući se na lokalno muslimansko stanovništo, Bošnjake i neznatnim dijelom Albance. Zaštitni pojas je išao od Skadra preko Spuža i Nikšića na Trebinje i trebinjsku okolinu te jednim krakom na Ljubinje i Stolac a drugim krakom na Gacko, Bileću, Borač i Foču. Tokom XVIII vijeka pojavljuje se novi remetilački faktor za Pax Ottomanica. Petrova i Katarinina Rusija. Kako je tada maligno ušla u bosansku historiju i na bosanski prostor, Rusija je to ostala sve do danas. Rusija je vršljala po Bosni čitavih šezdesetak godina prije nastanka Amerike – omraženog svjetskog policajca velikosrpskog šovinizma! I sve represalije koje su Osmanlije poduzimali nad Crnom Gorom i Crnogorcima bile su potaknute crnogorskim šurovanjem sa Rusijom (1714, 1756, 1768-1774, 1796). Lokalni osmanski dokumenti potvrđuju da su Bošnjaci Hercegovine pomno pratili rusko penetriranje Crne Gore preko Boke. U jednom pismu koje trebinjski Resulbegovići pišu 1771. godine bosanskom veziru u Travnik pominje se nekakav prevarant Istepan (tj. Lažni Car Šćepan Mali) koji se proglasio dukom od Crne Gore; potpuno ista formulacija nalazi se u pismu igumana Teodosije Mrkojevića ruskoj carici Katarini. Šćepan je izvjesio bijele zastave sa velikim crvenim krstom, a u Boki su se pojavili ruski brodovi koji, pored ruske zastave, nose i takve zastave. Radilo se o poznatoj misiji Dolgorukova na Jadranu. Trebinjski Resulbegovići bili su izuzetno dobro obaviješteni o tome. To pokazuje da se po malim mjestima Istočne Hercegovine nije živjelo u nekom bezvremenom, prepolitičkom ključu, bez znanja o ičemu van svoga atara i bez svijesti o političkom trenutku. Sve te akcije tokom XVIII vijeka bile su bezuspješne jer je Osmansko Carstvo bilo još uvijek relativno jako. Stvari su se promijenile poslije Bukureškog mira između Osmanskog Carstva i Rusije 1812. godine te Napoleonovog poraza na Vaterlou 1815. godine. Reakcionarna Evropa Sv. Alijanse i Rusija kao njena, uz Englesku, vodeća sila smatrali su Islam, muslimane i Osmansko Carstvo u Evropi stranim tijelom. Rusija konstantno podržava uspon Crne Gore iz osmanske polu- autonomije u paradržavu po modelu Kneževine Srbije. Rusija isto tako podržava i teritorijalno širenje Crne Gore prema Skadru, s jedne strane, i prema Mostaru, s druge strane. Sve bune u Istočnoj Hercegovini od 1839-1875. godine imale su izvjesnu socijalnu osnovu, ali su politički proizvedene i uvezene. Politički proizvođač buna pravoslavnog stanovništva, pretežno vlaškog porijekla, koje se tokom XIX vijeka polako ali definitivno nacionalizovalo u srpskom smislu, kao klasični primjer gelnerovskog modela nacije odnosno nacionalne neogeneze, bila je carska Rusija. Bune su proizvođene u Rusiji, a uvožene iz Crne Gore što se tiče Hercegovine, a iz Srbije što se tiče Semberije, Posavine i Bosanske Krajine. Ibrahim Tepić na osnovu ruske građe , a Hasan Škapur na osnovu osmanske građe, dokazali su uvozno-politički karakter ustanka u Bosni 1875. godine koji je proizišao iz Nevesinjske puške. To je dovelo do ideja o podjeli Bosne između Srbije i Crne Gore pod ruskim patronatom, pa se željelo Hercegovinu dati Crnoj Gori, a Bosnu Srbiji. Poraz Srbije u ratu sa Osmanskim Carstvom 1876. doveo je do ulaska Rusije u rat sa Osmanskim Carstvom čime je Rusija pogazila Pariski mirovni ugovor iz 1856. godine. I u Beogradu i na Cetinju postojala su nebulozno-fantastična iščekivanja iz tog povratka na Balkan Velikog Ruskog Brata. Međutim, Rusija je prodala Srbiju, stvorila Bugarsku koja joj je strateški bila mnogo važnija jer se preko Bugarske Rusija nadala, Crnim morem, domoći Moreuzâ, Carigrada i izlaza na topla mora. Tzv. evropski koncert velikih sila organizovao je Berlinski kongres da disciplinuje rusku osvajačku grandomaniju. Berlinski kongres bio je trijumf Bizmarkove diplomatije, ali i
osmanske diplomatije koja je drastičnu situaciju Carstva poslije San-Stefanskog mira
neizmjerno popravila. Zvijezda Kongresa bio je glavni osmanski pregovarač, carigradski
Fanariot Karateodori-paša kiji je svim srcem branio interese Carsva i koji je ranije službovao u Hercegovini. Srbija i Crna Gora dobile su formalnu nezavisnost, a Crna Gora i izlaz na more te se pokazala politički daleko zrelijom i sposobnijom od Srbije. Austro-Ugarska je dobila okupacioni mandat za Bosnu i Hercegovinu i time su definitvno pokopani svi srpski projekti o prelasku Drine i Save i pripajanju Bosne, kao nekakve zamišljene stare srpske zemlje, Srbiji. Mađutim ti snovi su opterećivali: Nikolu Pašića, Apisa, Slobodana Jovanovića i Srpski kulturni klub, Stevana Moljevića i Dražu Mihajlovića, Dobricu Ćosića, Slobodana Miloševića, Radovana Karadžića, a sa katastrofalnim posljedicama i po Srbiju i po srpski narod u BiH; i danas ideologija Srpskog Sveta, sa Šešeljom, Vučićem, Dodikom, Nenadom I. Kecmanovićem, Kusturicom te Marićevom Ćirilicom u svojoj manje-više stalnoj postavi (Čedomir Antić, Dragoslav Bokan, par visokih kosovaca, par Karadžićevih advokata,
nebulozni a beskrajno bezobrazni Zoran Ćirjaković, itd.) podjaruje fantazmagorije o
mogućnosti pripajanja BiH Srbiji.
Na mikronivou, u gatačkom kraju dešavali su se specifični razvoji. Piva je pripala Crnoj
Gori na trijumfalan način, ali je to za pivski kraj bila Pirova pobjeda. Iz nabogatije i
najslobodnije oblasti Stare Hercegovine Piva postaje najsiromašniji kraj nove Crne Gore.
Velika karavanska trgovina nestaje, pivske šume se nemilice sijeku, Pivljani se sele od Bosne i Srbije do Amerike. Bošnjačko stanovništvo gatačkog kraja krvavo je ratovalo i sa ustanicima i sa crnogorskom vojskom, ali nije oduševljeno dočekalo Austro-Ugarsku. Bojali su se da taj okupacioni ulazak može značiti i kraj njihovog ustaljenog načina života. Istinski politički savezi stvar su dogovora onih koji dijele neke interese, a ne onih koji dijele sentimente i svjetonazore. To se kod nas zaboravlja, jer se u nas savezi ne prave da bi se izgladile suprotstavljenosti, nego da se iste pojačaju. Međutim, u slučaju gatačkog kraja to je bilo drugačije. Lokalne bošnjačke elite sklopile su savez sa lokalnim, već nacionalno srpski osviješćenim, elitama koje je simbolizovala kuća Zimonjića te sa cetinjskim dvorom.
Zajednički interes bio je otpor Austro-Ugarskoj. Zakon o regrutaciji doveo je do Hercegovačkog ustanka 1882. godine. Ustanak nije uspio. Austro-Ugarska dovodi za civilnog adlatusa Barona Nikolića, Srbina i potomka Obrenovića, i čini niz koncesija srpskim
prvacima da bi ih umirila. Deblji kraj su izvukle opozicione bošnjačke elite. To je bio
memento mori. U parantezi se može dodati da je srpska nacionalna ideja imala upliva među gatačkim Bošnjacima. Dovoljno je pomenuti doktora Šukriju Kurtovića i doktora Murada Sarića. Uprkos tome, u svakom prelomnom trenutku društvenih podrhtvanja to nije imalo nikakvog pozitivnog uticaja po položaj bošnjačkog stanovništva koje je dolazilo pod udar velikosrpske ideje i njenog praktičnog provođenja na terenu. To posredno potvrđuje da je srpska nacionalna ideja nezamisliva bez hristoslavičnosti i svetosavlja. Muslimani i katolici u vjerskom smislu, čak i kada su sami insistirali na svom navodnom srpskom nacionalnom identitetu, nikada nisu iskreno prihvatani kao Srbi. To neprihvatanje posebno je važilo za srpske nacionalizovane mase koje nisu mogle da zamisle da neko može biti Srbin a da nije pravoslavac. I te mase bile su, zapravo, historijski u pravu. U vrijeme Balkanskih ratova i širenja Srbije i Crne Gore na račun Osmanskog Carstva došlo je do komitskih akcija u nekim dijelovima visoke Istočne Hercegovine (Bileća, Gacko, Trebinje i dr.). Komite su upadali u muslimanska sela, pljačkali, ubijali. Taj neistraženi fenomen doveo je do velikih muhadžirskih pomjeranja iz Istočne Hercegovine prema sjeveroistočnoj Bosni. U Gračanici je, početkom osamdesetih godina XX vijeka, umrla majka uglednog građanina Hajrudina Ćerimagića. Ćerimagići su trebinjska familija, a stare nena bila je rodom od Bračkovića, isto tako trebinjske familije. Ona je pripovijedala kako su se njen muž, bogati trgovac, i mnogi Bošnjaci iz okoline Trebinja naselili u Gračanicu, 1912, zbog stalnih komitskih upada u starom kraju. Komitske čete bile su sastavljene ne samo od Crnogoraca, nego i velikim dijelom od istočnohercegovačkih Srba. Time su "ratni ciljevi Srbije i Crne Gore (M. Ekmečić) zapravo stvorili zlu krv između muslimanskog i pravoslavnog stanovništva, pa se za tu kasniju zlu krv ne mogu optuživati anti-slovenska činovnička Austro-Ugarska, Vatikan, anti-karađorđevićevski zelenaši, panislamisti itd. Stvar je drastično kulminirala 1914. godine i prodorima srpsko-crnogorske vojske na liniji Stara Hercegovina – Sarajevo. To je prozvelo novi val bošnjačkih muhadžira i novi val međusobne omraze. Vrijeme u rasponu 1918-1928. g. ostaje u kolektivnom pamćenju istočnohercegovačkih Bošnjaka kao jedno od dva najmračnija perioda njihove novije historije; samo je četnički teror 1941-1944. bio gori od toga vremena. Agrarna reforma predstavljala je zapravo ordinarnu pljačku bošnjačkog stanovništva jer je srednji slobodno-seljački posjed, samo ako je bio bošnjački, podveden pod propise o agrarnoj reformi. Time je bošnjačko stanovništvo sistematski siromašeno. Lokalno srpsko stanovništvo uz srbijanske i crnogorske došljake–ratne veterane ponašalo se trijumfatorski bahato. Kvalitet državne uprave i državnih usluga drastično je pao. Lokalno sudstvo i policijski aparat postali su nesolidni i ispolitizovani. Svi ti negativni razvoji išli su na štetu bošnjačkog stanovništva. Ubijanja na lokalnom nivou, posebno ljudi koji su štitili svoj posjed, bila su učestala. Jednu od najilustrativnijih epizoda o tim vremenima pripovijedao je Arif Tanović, nenavodeći imena. Veoma ugledni bošnjački domaćin iz Gacka bio je opetovana žrtva bezobraznih pljački koje je nad njegovom imovinom provodio lokalni Srbin–dobrovoljački oficir vojske Kraljevine Srbije. Taj bošnjački domaćin uspio je izdejstvovati zatvaranje dobrovoljca i podizanje optužnice protiv istog tog pljačkaša. Suđenje se odvijalo u sudu u Nikšiću, oko 1924. godine. Na samom suđenju optuženi je izvadio revolver i ubio privatnog tužitelja, pomenutog bošnjačkog domaćina. Stvar je zabašurena floskulama o stanju sužene svijesti. I ubica čak nije ni ležao u zatvoru. Taj čin iz sudnice u Nikšiću ušao je u kolektivno pamćenje gatačkih Bošnjaka i oni su ga uzimali za simbol svoga inferiornog položaja u državi Karađorđevićâ. Pripisivati sva ta nasilja zelenašima oko Krsta Zrnova znači grubo krivotvorenje prošlosti. Sve nas ovo dovodi do problema percepcije prošlosti na lokalnom nivou. Gatački Srbi će vam reći da je Korićanska jama od 3. juna 1941.
g. simbol njihovog stradanja, dok će Bošnjaci iz tog kraja istaći da se ista ta jama nekad nazivala Dizdaruša jer su u vremenima 1912-1924. u tu jamu više puta bacani pobijeni
Bošnjaci. Činjenica je da prave istraživačke, naučno ozbiljne, literature o lokalnom
političkom nasilju u tom kraju gotovo i nije bilo. Činjenica je da se i u razdoblju SFRJ
paušalno koristio izraz ustaša, dok su se formacijski četnici preimenovavali u toj literaturi u
ustanike. Izmišljaju se i nekakvi ustanci i prije 27. jula 1941. godine. Dokumenti potvrđuju
prisustvo slavonskih ustaša u gatačkom kraju od aprila do jeseni 1941. godine. Isti ti
dokumenti govore da su te formacije vršile nasilja nad Srbima, ali da nisu štitile lokalno
bošnjačko stanovništvo od srpskih osvetnika. Činjanica je da su napadi na Mulje i Avtovac
izvršeni na Vidovdan, 28. juna 1941. godine i da su jedine žrtve bili lokalni Bošnjaci.
Dokumenti ne potvrđuju smrt ijednog slavonskog ustaše u tom kraju u datom periodu. Da je napad vršen baš na Vidovdan pokazuje da je iza njega stajala ideologija osvećenja Kosova, a glavni cilj su bili ostaci Turaka. Analogija sa Mladićevim ulaskom u Srebrenicu jula 1995. godine frapantna je. U ozbiljnoj historiografiji koja je tretirala ustaške pokolje srpskog stanovništva u Donjoj Neretvi (Prebilovci, Žitomislić i dr.) nikada nije spomenut dolazak nekakvih muslimanskih gatačkih ustaša na teritoriju Prebilovaca da tamo kolju. A jedine izbjeglice iz gatačkog kraja koje arhivski dokumenti bilježe su gatački Bošnjaci koji su bježali i prema Dubrovniku i prema Borču i prema Mostaru i prema Sarajevu. Ako je toliko snažna bila ustaška vlast u Gacku i ako su njena okosnica bili lokalni Bošnjaci postavlja se pitanje: zašto onda Bošnjaci stalno bježe iz tog kraja tokom II svjetskog rata? Postavlja se i pitanje terminologije gdje treba utvrditi gdje i kada su za muslimanske milicije Gacka i Borča počeli da su upotrebljava izraz ustaše. Trebalo bi utvrditi koliko je pripadnika četničkih formacija iza bitke na Neretvi 1943. godine i iza poznate odluke o amnestiji iz 1944. godine prešlo u partizane. Tako je jedan, kasnije ugledni sarajevski kulturni radnik i vojnik Partije, zarobljen kao pisar četničkog vojvode Samardžića 1944. godine. Bio je dijete jedne čuvene mostarske knjižarske porodice, a Vlado Šegrt je odlučio da ga se odmah strelja. Todo Kurtović je sprečio to streljanje, smatrajući da će pogubljenje tako uglednog mostarskog Srbina nanijeti štetu partizanima. Dečko se vrlo brzo adaptirao u partizanima, avanzirao u SKOJ-u i kasnije bio bitan partijski kulturni aparatčik sve do 1992. godine. Ipak, kad god bi se našao u društvu Toda Kurtovića, drug Todo bi ga malo bockao za njegov doprinos djelovanju JVuO-četnika u Hercegovini. Trebalo bi utvrditi koliko se sličnih pojava desilo u gatačkom kraju a kojim su u poslijeratnom periodu u komunističkoj nomenklaturi dominirali ljudi srpske nacionalnosti te koliko je to uticalo na friziranje istine o događajima 1941-1945. godine te na nastanak mita o ustaškoj Kuli Fazlagića. Ponoviću ono što sam rekao na početku teksta. Genocidna likvidacija Bošnjaka u gatačkom kraju 1992-1995. godine ne bi se smjela dovoditi u vezu sa događajima 1941-1945. godine, čak i da je mit o ustaškoj Kuli Fazlagića historijska istina.
Završićemo ovaj zapis podsjećanjem na dvije anegdote. Prvu je potpisnik upamtio iz
jednog privatnog porodičnog događaja, a druge će se sjetiti svi oni koji su pažljivije pratili
događaje u vrijeme afere Agrokomerc, 1987. godine. Rođeni Gačanin akademik Arif Tanović
bio je zet dr Ševale Iblizović-Zildžić, prve Bošnjakinje koja je diplomirala medicinu. Ševala-
hanuma naslijedila je , po Zildžićima, imanje na Butmiru kod Sarajeva. Moji roditelji se nisu
toliki pazili sa Arifom Tanovićem i njegovom ženom, koliko sa Ševala-hanumom, pored
mojih roditelja i Ševala-hanume, u tom društvu su bili Hiba-hanuma Kirlić, rođ, Muhibbić i
njen muž Ibrahim-efendija Kirlić, bečki ekonomista, isto tako rođeni Gačanin prof. Hamid Pašić, otac menadžera popularne muzike Sadika-Sade Pašića, i njegova žena Advija-hanuma iz poznate starosarajevske porodice Muhasilovića. Rečeni put, na Butmiru je Arif Tanović nešto proslavljao na tom puničinom imanju i bilo nas je mnogo pozvanih. U to vrijeme se moj otac izborio da se njegov odličan student, rođeni Gačanin Aleksa Buha, izabere za asistenta na Filozofski fakultet i da mu se dodijeli jedna prestižna njemačka stipendija. (Buha je zaista odlično naučio njemački jezik na toj stipendiji). Arif Tanović je to komentarisao ovim riječima: Buha se odlično pretvara pred tobom da je kantovski moralni idealista i marksovski univerzalista. Ali da mu daš pet minuta vlasti i da ne bude više CK-a, Buha bi pola pobio, a pola u Tursku poslao od svih muslimana u Bosni". Moj se otac tada grohotom nasmijao, a poslije je često govorio o tome kao o Arifovoj paranoji. Kada je Buha činodejstvovao kao Karadžićev pseudo-ministar spoljnih poslova i kada je davao na CNN-u izjave da je 63% Bosne srpsko te da Hrvati i Bošnjaci treba između sebe da podijele ostalih 37%, moja majka je, jednom veoma naljućena nekom trenutnom Buhinom izjavom, okrenula glavu od televizora prema mome ocu i hercegovački ljutito mu rekla: “Jel’ i sada misliš da Arif paranojiše o Buhi! Drugu anegdota vezana je za pledoaje Duška Zgonjanina u Narodnoj skupštini SR BiH povodom afere Agrokomerc. Hamdija Pozderac je smjesta pokleknuo, dao i jednu sramnu izjavu i još sramniju ostavku što mu rođeni brat Hakija nikada nije halalio. Na red je došlo likvidiranje drugih probosanskih kadrova. Većinom nisu pružali otpor i molili su za milost. Ali u jednom trenutku, nakon Zgonjaninovog miloševićevskog pledoajea, diže se tada visoki funkcioner drug Avdo Čampara, rođeni Gačanin, i iz svega glasa izdire se usred Skupštine: Lažeš Zgonjanine! Lažeš Zgonjanine! Lažeš Zgonjanine!. I u upornosti Meha Džubura koji je obnavljao džamije po Gacku iza 1995. godine, a spavao u automobilu s jednim okom otvorenim i sa dobro naćuljenim ušima, i u pitijskoj vidovitostiArifa Tanovića glede četništva Alekse Buhe, i u gatačkom graničarskom inatu Avda Čampare koji je rekao Zgonjaninu ono što ga spada, a nije odurno kamčio milost kao Hamdija Pozderac, ogleda se historijsko iskustvo jedne graničarske zajednice, zajednice koja ima i samopoštovanje i poštovanje prema drugome. Zato Bakir Izetbegović ovaj put nije mnogo pogriješio kada je rekao da sa onima iz Kule Fazlagića nema šale. Metonimija je to za sve gatačke Bošnjake.
Foto: YouTube